مدیریت
روابط عمومی

دکتر زهیر صیامیان گرجی، معاون پژوهشی مرکز تحقیقات و توسعه وقف دانشکده

الهیات و ادیان دانشگاه شهید بهشتی

 

 

25 آبان‌ماه در تقویم به‌عنوان «روز وقف» تعریف شده‌است، و به همین مناسبت، فعالیت‌های ترویجی درباره وقف در هفته بعد از آن توسط نهادهای مختلف به خصوص سازمان اوقاف و امور خیریه کشور صورت می‌گیرد. تعریف مناسبت‌ها در تقویم، برای یادآوری اهمیت یک موضوع یا رویداد یا مفهوم برای جامعه مخاطب است. انتخاب هر موضوعی برای ورود به نظام یادآوری تقویمی نیز نشان از اهمیت و جایگاه آن در شکل‌دهی به هویت یک جامعه از وجوه مختلف معنوی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی یا مناسبات خارجی دارد.

ثبت هفته وقف در تقویم جمهوری اسلامی ایران به عنوان نظامی برآمده از انقلاب اسلامی و بالیده در فرهنگ اسلامی ایرانی، نشان از اهمیت این سنت دینی در ارکان هویتی جامعه ایران دارد، تا بدانجا که می‌توان ادعا کرد نظام اوقاف در جامعه ایران اسلامی در قرون متمادی حافظ بقای تمدن و فرهنگ اسلامی ایرانی در تمامی ابعاد آن بوده‌است.

مناسبت دهه وقف در پایان آبان‌ماه امسال مصادف شده‌است با ابلاغ مصوبه «سیاست‌ها و ضوابط ارتقاء مشارکت خیرین و واقفین در پیشرفت حوزه علم و فناوری» از طرف دبیرخانه شورای انقلاب فرهنگی. این مصوبه که به عنوان سندی بالادستی برای همه سازمان‌ها و نهادها تکالیف قانونی ایجاد می‌کند، توجه مضاعفی از طرف دانشگاهیان و سازمان اوقاف به این موضوع را می‌طلبد. در این یادداشت نیز تلاش می‌شود ابعاد موضوع و اهمیت و ضرورت توجه به آن مطرح شود به‌خصوص که مرکز تحقیقات و توسعه وقف دانشکده الهیات و ادیان دانشگاه شهید بهشتی تنها مرکز علمی دانشگاهی در حوزه وقف و امور خیریه می‌باشد که تحت نظر وزارت علوم در حال فعالیت است.

وقف از معدود سنت‌های جامعه اسلامی است که با ویژگی های معنوی و حقوقی خاصی، امکان­های مختلفی را از لحاظ شکل و محتوا برای تجلی ماندگار و دوام پایدار حیات معنوی به شکل گسترده در مناسبات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و علمی و حتی سیاسی جامعه ایران اسلامی از گذشته تا به امروز پدید آورده‌است. این سنت با اینکه در تاریخ این سرزمین و فرهنگ ریشه دارد، اما اکنونِ جامعه و مهم‌تر از آن، آینده جامعه را تحت تاثیر قرار می­دهد و بر شکل­گیری آن نقش­آفرینی می­کند. این تأثیر در شکل‌دهی به آینده بدان سبب است که در عمل صالح وقف با نیت خیر، اختصاص یک دستاورد انسانی در طیف بسیار متنوع آن از اموال تا دانش برای زمانی نامحدود در جهت خیر عمومی جامعه توسط فرد یا افرادی حبس و معین می‌شود و این خواسته به شکل حقوقی غیرقابل تغییر است. این ثبات حقوقی و ضرورت حفظ و اجرای نیات واقفان و مراقبت و متولی‌گری موقوفه، باعث شده‌است که به‌رغم فرازوفرودهای فراوان در موقوفات، این سنت حسنه به مثابه یک ظرفیت نهادی و سرمایه اجتماعی فرهنگی، بتواند با مدیریت دانشورانه و توجه همه جانبه، موجبات تاثیرگذاری و پیوستگی ارکان جامعه را از گذشته تا اکنون و آینده ایجاد کند. علت این امر آن است که وقف دامنه بسیار وسیعی، هم از جهت نیات و هم از جهت مصادیق و موضوعات، دارد که به غیر از ابعاد فرهنگی و مناسک دینی، اجتماعی، آموزشی، سلامت و غیره، بخش عمده‌ای از آنها در حوزه علم و دانش تعریف شده‌است و می‌تواند تمام اجزای فرایند تولید علم را تحت پوشش قرار دهد. بااین‌حال، وقف و نهاد وقف نیز از فضای اجتماعی، فرهنگی، دینی و سیاسی جامعه ایران اسلامی نیز تاثیر گرفته‌است و متناسب با مولفه‌های هر دوره، جهت‌گیری نیات، تنوع موضوعات و مصادیق آن تغییراتی داشته‌است. با توجه به ابعاد شرعی آن، نظر به تحولات فرهنگی و سیاسی دوران معاصر، بر پایه گزارش‌های مسئولین مربوطه، در دوران معاصر تنوع موقوفات به سمت مناسک مذهبی بیش از پیش بوده‌است و از این جهت ضرورت فرهنگ‌سازی برای جلب توجه واقفان به طیف وسیع موضوعات مرتبط در حوزه وقف حتی در حوزه فرهنگ، اخلاق، آموزش‌های دینی، نیازهای اجتماعی، آموزشی، سلامت و بهداشت، علم و فناوری، محیط زیست، ورزش، کشاورزی، صنعت، هنر و ادبیات و دیگر موارد بیش از پیش جلب توجه می‌کند. این تغییر جهت از تصور سخت‌افزاری و ملموس مانند ساختمان و دیگر ابنیه، به درکی نرم‌افزاری از این نیازها مانند اخلاق تا حقوق بسیار ضروری‌تر جلوه می‌کند.

بااین‌همه، وجه شرعی وقف یکی از ارکان شکل‌دهنده به چگونگی نیات و موضوعات و متولی‌گری موقوفات است. بنابراین چگونگی فهم آن در قالب شرعی و حقوقی­اش در فقه شیعی، و نوع درکی که از شیوه و ماهیت مدیریت آن در نظام متولی مدیریت اوقاف در دوره­های مختلف وجود داشته، بر روند معاصر و آینده جامعه ایران در هر دوران تاثیر مستقیم گذاشته‌است. اکنون که در نظام جمهوری اسلامی، منطق اجتهاد پویای شیعی در نهادهای مختلف قانونی نظام حاکم است و در نتیجه نسبت بین اصول فقه شیعه و مسائل متحدثه به شکلی برقرار است که در راستای تحقق اهداف شارع برای سعادت جامعه و مصلحت نظام و جامعه اسلامی قرار گیرد، فرصتی تاریخی به دست آمده‌است که موضوع وقف فراتر از رویه­های معمول پیش از این دوران مورد تأمل و بررسی قرار گیرد.

به نظر می‌رسد تقارن هفته وقف امسال با ابلاغیه «سیاست‌ها و ضوابط ارتقاء مشارکت خیرین و واقفین در پیشرفت حوزه علم و فناوری» را باید به فال نیک گرفت. در عین حال با توجه به اهمیت علم و فناوری به عنوان قوه محرکه الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت در جامعه و حکومت جمهوری اسلامی ایران در عرصه رقابت جهانی ایدئولوژی‌ها و انواع حکمرانی­ها، و قرارگرفتن آن در کنار وقف و امور خیریه به عنوان یکی از مهم­ترین ارکان هویت تاریخی جامعه ایران اسلامی در تمامی ابعادش، سبب ایجاد یک گفتمان شده‌است. ضرورت ترویج گفتمان مذکور از رهگذر تلاش برای پاسخ بدین پرسش میسر می‌شود که نهادهای متولی علم و وقف چگونه می­توانند این مقارنه سعید را برای جامعه مخاطب مشتاق به علم و خیر و سعادت پایدار به شیوه­ای نوین معنادار سازند و این فرصت قانونی را بر مبنای کدام مدل اقناع‌سازی در حوزه فرهنگ، به شکلی جدید و متفاوت از مدل­های تبلیغی پیشین برای جامعه دانشگاهی و علمی، متولیان نهادهای حاکمیتی مرتبط در سازمان اوقاف و دیگر نهادهاو و جامعه خَیِّرین و واقفین ارائه کنند تا امکان­های مستتر در سنت وقف، به شکل­های نوآورانه و کاربردی با کمک به علم و فناوری، دانش را برای حل مسایل جامعه به یاری گیرد. این همان مسیری است که مرکز تحقیقات و توسعه وقف در حال طی کردن آن به کمک مدیریت مجموعه دانشگاهی است.

تحقق چنین هدفی به عنوان مطالبه نظام و مردم از جامعه دانشگاهی و نهادهای حاکمیتی، نیازمند برنامه­ریزی، سرعت عمل و چابکی در تصمیم­سازی و تصمیم­گیری، مرور تجربه­های گذشته و تجربه­های موازی در دیگر کشورها در حوزه مقارنه امور خیریه و علم و فناوری برای حل مسائل کشور است. گفتگوی کارشناسی بین مخاطبان مصوبه فوق‌الذکر یعنی جامعه علمی و جامعه اوقافی برای آشنایی نزدیک هرچه بیشتر با رویه­ها و مسائل و قابلیت­های فعلی، ترسیم وضعیت مطلوب از رویه­های تحقق اهداف و برنامه­های این قانون و بکارگیری ظرفیت‌های قانونی فعلی و یا امکان­پذیر برای تدوین نقشه راه و برنامه عملیاتی در نهادهای مرتبط در جهت استخراج راهکارهای لازم برای اقدام عملی و ملموس و جدی برای تحقق اهداف این قانون نیاز مبرم دوران فعلیِ کمبود منابع و زودگذربودن فرصت­هاست. چنین وضعیت پیچیده‌ای در کنار داشته‌های ذاتی امر معنوی و سرمایه مادی و سرمایه فکری به مثابه آورده‌های بالقوه در مفهوم و نهادهای علم و فناوری و وقف و امور خیریه، همیاری نهادهای مرتبط برای ایجاد اجماع علمی و کارشناسی بین جامعه دانشگاهی و نهادهای کشوری و نهادهای دولتی و غیردولتی حوزه وقف و امور خیریه را ضروری می­سازد تا در استفاده از ظرفیت­های نهفته در علم و فناوری و وقف به عنوان راهی جدید در مسیر پیشرفت جامعه اسلامی ایران تسریع و تسهیل شود. این امر آنگاه ممکن است که متولیان امور برای قدمی به‌پیش­گذاشتن، با نگره «توسعه» به مقارنه علم و فناوری و وقف و امور خیریه بنگرند. این همان راهبرد کلانی است که مرکز تحقیقات و توسعه وقف در قالب نشست‌های هم‌اندیشی نخبگانی و اجرای برنامه‌های تحقیقات کاربردی با نهادهای مختلف سیاست‌گذاری و اجرایی در حال تحقق آن است و در مهم‌ترین گام با انعقاد تفاهم‌نامه با سازمان اوقاف و امور خیریه به عنوان بازوی علمی سازمان، در حال اجرای بندهای مختلف آن در شکل‌ها و موضوعات مختلف علمی و فناورانه در رشته‌های مختلف از حقوق و تاریخ، سلامت و بهداشت، آب و محیط زیست، مدیریت و مسائل اقتصادی و بهره‌وری و اشتغال‌زایی، مسائل اجتماعی و خدمات عمومی، کشاورزی و صنعت، ورزش و هنر و معماری با کمک محققان و استادان و نهادهای مرتبط است. هدف نهایی این است که در چرخه متنوع این حوزه‌های فعالیت، دانشوران دانشگاهی در حوزه علوم انسانی و اجتماعی و فناوری به خصوص سرمایه‌های علمی دانشگاه جامع شهید بهشتی در تمام سطوح با مشارکت در این روند بتوانند ظرفیت‌های بالقوه دانشی خویش را در ارتقای سرمایه معنوی وقف و امور خیریه متحقق سازند و پیوند بین دانش، جامعه و نیازهای حاکمیتی را برای رفع چالش‌های توسعه پایدار کشور برآورده کنند. به‌ویژه اینکه در این راه، همراهی مدیران و استادان ارجمند مجموعه دانشگاه نیز سرمایه معنوی امیدوارکننده برای تحقق چنین مسیری هستند.

ان شالله هفته وقف امسال در سایه چنین مناسبت و مقارنه­ای با درکی توسعه­گرایانه، تبدیل به آغاز جدیدی از تعامل عالمانه حوزه وقف و علم و فناوری و حمایت و کاربرد متقابل گردد و با ایجاد شبکه­های وقف علم و فناوری بتوان زمینه­ای فرهنگی و اجتماعی برای تحقق اهداف و برنامه­های نوین در حوزه قانون­گذاری و بهره­وری از علم و وقف پدید آید.