دانشگاه شهید بهشتی

مدیر مرکز نشر آثار علمی دانشگاه شهید بهشتی؛

رشد و ارتقای جایگاه مجلات و نمایه‌سازی آن‌ها در پایگاه‌های استنادی بین‌المللی و بهبود فرآیند چاپ و توزیع کتب مهم‌ترین چشم‌انداز پیش‌روی مرکز نشر است

در برنامه «چهارشنبه‌های ترویج عملکرد» که از سوی روابط عمومی دانشگاه شهید بهشتی با هدف پاسخگویی، ترویج دستاوردها و شفافیت عملکرد دانشکده‌ها، پژوهشکده‌ها و واحدهای دانشگاه برگزار می‌شود، این بار نوبت به دکتر نبید، مدیر مرکز نشر آثار علمی دانشگاه شهید بهشتی رسید تا دربارۀ فرآیند چاپ آثار و مهم‌ترین اقدامات این مرکز توضیحاتی ارائه نماید.

دکتر نبید، مدیر مرکز نشر آثار علمی دانشگاه شهید بهشتی با تشریح تاریخچه فعالیت این مرکز گفت: انتشارات دانشگاه شهیدبهشتی (دانشگاه ملی سابق) با نام ادارۀ انتشارات در سال 1352 و چاپخانۀ آن در سال 1354 فعالیت خود را رسماً آغاز کرد. از سال 1352 این اداره و روابط عمومی دانشگاه زیر نظر یک ادارۀ کل فعالیت می‌کرد. در بهمن‌ماه سال 1353 «مرکز فروش کتاب» دانشگاه در ضلع جنوبی کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه آغاز به کار کرد. دکتر علی آزمایش نخستین مدیر اداره انتشارات در سال 1354 بود. هنگامی که این اداره در حوزۀ معاونت آموزشی دانشگاه به مسئولیت دکتر ابوالفضل قاضی قرار داشت، در همین سال ادارۀ انتشارات از روابط عمومی دانشگاه جدا شد و اداره‌ای با نام «دفتر انتشارات و تأمین منابع درسی» تأسیس گردید. پس از دکتر علی آزمایش، آقای رحمت‌الله مهراز مدیریت دفتر را عهده‌دار شد. حدوداً از دی‌ماه 1354 تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران و اندکی پس از آن تا اوایل سال 1358 این اداره با همان نام «دفتر انتشارات و تأمین منابع درسی» به فعالیت خود ادامه داد و دکتر ابوالفتح حکیمیان مدیریت دفتر را به مدت چهار سال عهده‌دار بود. در همان سال شورای عالی انتشارات دانشگاه متشکل از ریاست دانشگاه، معاون آموزشی دانشگاه و نمایندگان دانشکده‌ها تشکیل شد و سپس پست‌های سازمانی دفتر انتشارات و چاپخانه تصویب شد و اصولاً فعالیت رسمی و سازمان‌یافته کنونی مرکز چاپ و انتشارات فعلی از آن زمان شکل گرفت. از سال 1359 این اداره با عنوان «سازمان چاپ و انتشارات» با مدیریت دکتر رضا شعبانی به فعالیت خود ادامه داد و از سال 1362 چاپخانه دانشگاه یکی از زیرمجموعه‌های امور عمومی شد و در همان سال انتشارات زیرمجموعه معاونت پژوهشی قرار گرفت. این تقسیم‌بندی پابرجا بود تا در تغییراتی که در سازمان تفصیلی دانشگاه در سال 1370 به وجود آمد، مجدداً انتشارات و چاپخانه با عنوان «مرکز چاپ و انتشارات» در هم ادغام شدند و از آن زمان تاکنون در زیرمجموعۀ معاونت پژوهشی و فناوری دانشگاه فعالیت می‌کند. در مرداد 1392 بر مبنای «نقشه جامع علمی کشور» و تصمیم رئیس وقت دانشگاه (آقای دکتر محمدمهدی طهرانچی)، «مرکز چاپ و انتشارات» و کتابخانه مرکزی و اسناد دانشگاه در یک واحد ادغام شدند (و همچنان در زیر مجموعه مدیریت‌های معاونت پژوهشی و فناوری دانشگاه) و با نام «مرکز نشر، اسناد و کتابخانه مرکزی» ادامه فعالیت داد تا تیر ماه سال 1396 که بنا به ضرورت و اهمیت انتشارات دانشگاه به‌عنوان یک واحد مستقل و آینه مهم‌ترین فعالیت‌های پژوهشی یک دانشگاه، یعنی تولید کتاب و مجله، از کتابخانه مرکزی جدا شد و با نام «مرکز نشر آثار علمی دانشگاه» و با مدیریت بنده به فعالیت خود ادامه داده است.

دکتر نبید، مدیر مرکز نشر آثار علمی دانشگاه شهید بهشتی پس از شرح تاریخچۀ مرکز، دربارۀ فعالیت‌هایی که در این مرکز انجام می‌شود، گفت: این مرکز متشکل از دو اداره است: ادارۀ مجلات علمی دانشگاه و ادارۀ نشر کتاب. در بخش مجلات، در حال حاضر سی نشریه علمی فعال داریم که بیست‌وچهار عنوان آن‌ها به فارسی و شش عنوان به انگلیسی منتشر می‌شوند. از این تعداد نه عنوان نشریه رتبه الف را در آخرین ارزیابی و رتبه‌بندی نشریات وزارت عتف کسب کرده‌اند که چهار عنوان از نشریات رتبه الف دانشگاه در پایگاه علوم جهان اسلام (ISC) نشریه هسته نیز محسوب می‌شوند. به‌جز این نشریات، نه نشریه تازه تأسیس نیز داریم که پنج عنوان به فارسی و چهار عنوان به انگلیسی منتشر می‌شوند، طبق مصوبه هیئت‌رئیسه محترم دانشگاه، انتشار مقاله توسط اعضای محترم هیئت‌علمی دانشگاه در این نشریات تازه تأسیس ضمن پربار کردن و ارتقای کیفی این نشریات، امتیاز همتراز با انتشار مقاله در مجلات علمی را نیز دارد. دسترسی به نشریات علمی دانشگاه و ارسال مقاله از طریق لینک https://scj.sbu.ac.ir/ امکان‌پذیر است.

وی افزود: رویکرد مرکز نشر آثار علمی دانشگاه و در ذیل آن اداره نشر مجلات و منابع علمی، همواره ارتقای کیفی و بین‌المللی‌سازی نشریات علمی دانشگاه در راستای بهبود رتبه دانشگاه است و در این زمینه فعالیت‌های زیادی انجام‌گرفته است که از مهمترین آن‌ها می‌توان به تأسیس شورای نشریات علمی دانشگاه، خریداری و به‌روزرسانی سامانه نشریات علمی دانشگاه، خریداری کد دیجیتال بین‌المللی (DOI) برای مقالات منتشرشده در نشریات علمی دانشگاه، برگزاری نشست‌ها و کارگاه‌های آموزشی مستمر برای دست‌اندرکاران نشریات علمی دانشگاه، بهره‌گیری از خدمات تخصصی مشاوران حرفه‌ای در زمینه نمایه‌سازی نشریات علمی دانشگاه در پایگاه‌های تخصصی و استنادی بین‌المللی اشاره کرد.

مدیر مرکز نشر آثار علمی با برشمردن اقدامات انجام گرفته در حوزه نشریات گفت: علی‌رغم محدودیت‌های اعمال شده برای دانشگاه شهید بهشتی، اقدامات انجام گرفته تاکنون نتایج متعددی را در پی داشته است که از آن جمله  می توان به نمایه شدن نشریه Categories and General Algebraic Structures with Applications از سال 2018 در پایگاه‌های استنادی بین‌‌المللی Scopus و Web of Science ناشاره کرد. همچنین 30 عنوان نشریه علمی دانشگاه در پایگاه EBSCO، هفت عنوان در پایگاه DOAJ، شش عنوان در پایگاه worldCAT، هفت عنوان در پایگاه ULRICHSWEB، چهار عنوان در پایگاه CABI، سه عنوان در پایگاه ERIHPLUS، سه عنوان در پایگاه PsycINFO و یک عنوان در پایگاه MLA نمایه هستند. با حمایت معاون محترم پژوهشی و فناوری دانشگاه، اقدامات لازم برای نمایه‌سازی نه عنوان نشریه علمی دانشگاه در پایگاه‌های استنادی بین‌‌المللی Scopus و Web of Science در حال انجام  است و ده عنوان دیگر نیز در مرحله آماده‌سازی می‌باشد.

در بخش کتاب، چاپ آثار و پژوهش‌های علمی همکاران دانشگاه و برخی همکاران خارج از دانشگاه انجام می‌شود و استادان و اعضای هیئت علمی می‌توانند از طریق سامانه‌ای که در سال 1401 راه‌اندازی شده است، آثار خود را ثبت و در فرایند پذیرش و چاپ اثر قرار دهند.

همه آنچه که دربارۀ چاپ و انتشار یک اثر باید بدانید؛ از تشکیل شورای انتشارات تا آماده‌سازی و چاپ و توزیع کتب

بعد از تأیید اثر در شورای واحد (براساس داوری‌های انجام شده) و ارسال آن به مرکز نشر، فعالیت این مرکز به‌طور رسمی آغاز می‌شود.

دکتر نبید دربارۀ فرایند چاپ و انتشار آثار این‌گونه اظهار داشت: فعالیت انتشارات در واقع از زمانی آغاز می‌شود که درخواست چاپ یک اثر (سامانه‌ای یا اتوماسیونی) در انتشارات ثبت و مطرح شود. به محض اینکه کتاب‌ها پس از دریافت نتایج داوری و تأیید گروه تخصصی (دانشکده/پژوهشکدۀ مربوط) به انتشارات ارسال گردد، در شورای انتشارات دانشگاه (که در اولین یکشنبۀ هر ماه تشکیل می‌شود) مطرح و تصمیم‌گیری‌های لازم انجام می‌شود و در مواردی که ممکن است داوری‌ها کافی نباشد، همکاران انتشارات با تأیید و نظر اعضای شورا، اثر را به یک داور متخصص ارسال می‌کنند. تلاش همکاران انتشارات بر آن است که نتیجۀ این داوری حتماً به جلسۀ بعدی شورا برسد و تأخیری در فرآیند تصویب کتاب ایجاد نشود. پس از تصمیم‌گیری در خصوص تأیید یا رد اثر در شورای انتشارات دانشگاه، نتیجه به واحد گزارش و در صورت تأیید، فرآیند آماده‌سازی آغاز می‌شود.

وی ویراستاری، صفحه‌آرایی، نمونه‌خوانی را از فرآیندهای آماده‌سازی کتاب عنوان کرد که گاه ممکن است برای یک خروجی ارزشمند هر کدام از این مراحل در چندین مرتبه اتفاق بیفتد. پس از نمونه‌خوانی دوم و دریافت شابک، فیپا و مجوز چاپ از وزارت ارشاد، یک نمونۀ پیش از چاپ (اوزالید) تهیه می‌شود. همزمان طراحی جلد هم انجام و پس از تأیید جلد و نمونۀ پیش از چاپ توسط صاحب اثر، فایل نهایی اثر به چاپخانه ارسال می‌گردد. چاپ کتاب با توجه به تیراژ آن معمولاً به‌صورت دیجیتال انجام شده و تمامی مراحل آن از برش کاغذ تا سلفون کشی، برش نهایی و بسته‌بندی توسط یک نفر انجام می‌شود که ضرورت دارد نیروی انسانی به این بخش اضافه شود.

چاپ افست و دیجیتال

به دلایل متعددی، تیراژ چاپ کتاب‌ها در انتشارات دانشگاه از 3 هزار نسخه به حداکثر 500 نسخه تقلیل یافته که چاپ این تیراژ در دو مرحله انجام می‌گیرد. در حال حاضر با توجه به چاپ کتاب‌ها در تیراژ پایین، چاپ اُفست به‌صرفه نبوده و بنابراین از دستگاه‌های دیجیتال برای چاپ کتاب‌ها (به صورت فیزیکی) استفاده می‌شود.

چاپ 899 عنوان کتاب در انتشارات دانشگاه شهید بهشتی تا پایان سال 1402

مدیر مرکز اشاره‌ای هم به تعداد کتاب‌های چاپ‌شده کرد و گفت: شمار کتاب‌های انتشارات از ابتدای تأسیس تا پایان 1402، 928 عنوان بوده که 899 عنوان از آن به چاپ رسیده و مابقی در دست آماده‌سازی و چاپ می‌باشد. در حال حاضر حدود 450 عنوان از این تعداد فعال است؛ به این معنی که کتاب‌ها یا بسیار قدیمی هستند و یا مخاطبی ندارند و پس از اتمام موجودی و در صورت تقاضا نسبت به چاپ مجدد آن‌ها اقدام می‌شود.

کمبود نیروی متخصص مهم‌ترین چالش حوزۀ نشر دانشگاه

دکتر نبید دربارۀ تعداد کتاب‌های چاپ شده در انتشارات دانشگاه، به کمبود نیروی متخصص به‌عنوان مهم‌ترین مشکل حوزۀ نشر در دانشگاه اشاره کرد و افزود: تعداد عناوینی که در سال‌های اخیر چاپ می‌شود، بین بیست تا سی عنوان در سال است که آن هم با تلاش حداقل نیروهای موجود در این مرکز انجام می‌شود. در بحث آماده‌سازی کتاب تنها یک نیروی متخصص، در بخش اداری یک نیرو و در چاپخانه هم همانطور که قبلاً گفته شد یک نیرو. این در حالی است که ما به نیروهای بیشتری خصوصاٌ در بخش آماده‌سازی نیاز داریم که حداقل 6 ماه دورۀ ویراستاری را گذرانده و مهم‌تر از همه به حوزۀ نشر علاقمند باشند.

وی افزود: از دیگر مشکلات حوزۀ نشر می‌توان به طولانی‌شدن فرایند چاپ کتاب در برخی مواقع اشاره نمود که کمبود نیروی متخصص و عدم همکاری برخی از صاحبان آثار در حین فرآیند آماده‌سازی کتاب می‌تواند از دلایل آن باشد. چالش دیگر مربوط به توزیع و فروش است که گران بودن کتاب و در نتیجه چاپ محدود، نداشتن فروشگاه کتاب مستقر در انقلاب، کمبود موزعان می‌تواند از دلایل آن باشد. البته اخیراً با راه‌اندازی سامانۀ فروش و انعقاد قرارداد با یک موزع خوب، آمار فروش به طور قابل توجهی بالا رفته است. علاوه بر این، در چند سال اخیر فروش نسخۀ الکترونیکی کتاب‌ها در فیدیبو، طاقچه و بوکت (که کتاب‌ها با 60 درصد تخفیف در اختیار متقاضیان قرار می‌گیرد) توانسته مقداری میزان فروش را افزایش دهد.

ساختار دانشگاه و جایگاه مرکز نشر در این چارت، کم‌شدن مخاطبان کتاب در سراسر کشور، گرانی کاغذ و ملزومات چاپی و  ... از جمله چالش‌های دیگری است که مدیر مرکز نشر دانشگاه بر آنها تأکید داشت.

حضور مرکز نشر دانشگاه شهید بهشتی در نمایشگاه‌های کتاب

دکتر نبید در خصوص حضور مرکز نشر دانشگاه شهید بهشتی در نمایشگاه‌های کتاب گفت: مرکز نشر آثار علمی دانشگاه شهید بهشتی هر ساله در نمایشگاه بین المللی شرکت کرده و محصولات را عرضه می‌نماید. همچنین هر ساله و در هفتۀ پژوهش در نمایشگاهی که توسط انجمن ناشران دانشگاهی برگزار می‌شود، حضور مؤثر و فعالی داشته است. ضمن آنکه خود این مرکز هم در مناسبت‌های مربوط به حوزۀ کتاب (به طور مثال هفتۀ کتاب و کتابخوانی، آغاز سال تحصیلی جدید و ...) نمایشگاهی را به صورت مجازی و از طریق سامانۀ فروش کتاب برگزار می‌کند.

تقدیر وزارت ارشاد از مرکز نشر

دکتر نبید به تقدیر وزارت ارشاد از انتشارات دانشگاه هم پرداخته و در این باره گفت: وزیر ارشاد از انتشارات دانشگاه برای چاپ مجموعۀ ارزشمند زبان پهلوی که سال گذشته (چهلمین جشنوارۀ کتاب سال ج.ا.ا) به‌عنوان کتاب برگزیدۀ سال انتخاب شد، تقدیر کردند. شایان ذکر است که این مجموعه با وجود قیمت بالای هر جلد (به دلیل حجیم بودن اثر)، به سبب فاخر بودن مورد استقبال علاقمندان قرار می‌گیرد و به‌صورت دائم چاپ شده و به‌فروش می‌رسد. همچنین ایشان به این نکتۀ بسیار مهم اشاره کردند که: در مراسم چهل‌ویکمین جایزۀ کتاب سال جمهوری اسلامی ایران 4 عنوان از کتاب‌های مرکز برگزیده و معرفی شدند. این در حالی است که در سال 1402 مجموعاً یکصد و بیست هزار کتاب چاپ‌شده که تقریباً هشتاد هزار عنوانِ آن چاپ اول بوده و به جشنوارۀ یادشده ارسال شده‌ است. از این تعداد حدود شصت و هشت هزار عنوان کتاب به داوری راه یافته‌اند که از دانشگاه شهید بهشتی (از میان 26 عنوان ارسال شده به جشنواره) 7 عنوان نامزد دریافت جایزۀ کتاب سال و نهایتاً چهار عنوان کتاب (یک اثر به‌عنوان کتاب برگزیدۀ سال و سه اثر به‌عنوان کتاب شایستۀ تقدیر) انتخاب و معرفی شدند. همچنین از میان سیزده عنوان کتاب برگزیدۀ سال (در جشنوارۀ امسال) تنها دو عنوان متعلق به انتشارات دانشگاهی بوده است (یک عنوان متعلق به انتشارات دانشگاه شهید بهشتی و یک عنوان متعلق به انتشارات دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی). لازم بذکر است در ‌روند داوری کتب در این جشنواره سه ویژگی مورد توجه قرار گرفته: ارتقا بخشیدن به سطح علمی و فرهنگی کشور، سلیس بودن زبان اثر و رعایت قواعد دستور زبان فارسی و داشتن کیفیت مطلوب از نظر طبع و نکات فنی چاپ. این موفقیت ارزشمند و قابل تقدیر مرهون زحمات بی‌دریغ همکاران اینجانب در انتشارات دانشگاه هستیم.

در پایان دکتر نبید، مدیر مرکز نشر دانشگاه از تمام همکاران خود در مرکز نشر و تلاش‌های دلسوزانه و خستگی‌ناپذیر آنها تشکر و قدردانی نمود.