نشست تخصصی «دیپلماسی علمی و فناوری؛ فرصت‌ها، چالش‌ها و راهکار‌ها»
نشست تخصصی «دیپلماسی علمی و فناوری؛ فرصت‌ها، چالش‌ها و راهکار‌ها» به میزبانی دانشگاه شهید بهشتی و با همکاری مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری، با حضور دکتر ستاری معاون علمی و فناوری رئیس جمهور؛ دکتر زلفی گل، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری؛ دکتر امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه؛ دکتر عین اللهی، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی؛ دکتر طهرانچی رئیس دانشگاه آزاد اسلامی و روسای دانشگاه‌های برتر کشور دوشنبه 19 اردیبهشت 1401 در مرکز همایش های بین المللی دانشگاه برگزار شد.
به گزارش روابط عمومی دانشگاه، دکتر سعداله نصیری قیداری، رئیس دانشگاه شهیدبهشتی با ابراز خرسندی از تشکیل این نشست، اظهار امیدواری کرد نتایج این نشست در تصمیمات کلان کشور راهگشا باشد. وی با تاکید بر اصلاح قوانین گفت: قوانین بالا دستی کشور به شدت نیازمند اصلاح هستند. در نقشه جامع علمی کشور، نکات بسیار ارزشمندی وجود دارد؛ اما از منظر دیپلماسی، نکات جدی در آن نیست و جملات آن شبیه سند چشم‌انداز و کلی گویی است.
باید ستاد دیپلماسی علمی راه اندازی شود
رئیس دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به جایگاه دیپلماسی علمی در کشورهای پیشرفته و نقش آن در سیاستگذاری‌های کلان اظهار داشت: در کشورهای توسعه یافته مراکزی برای رصد علم و فناوری دنیا وجود دارد. برای اصلاح قوانین، همسو با تغییر پارادایم جهانی نیازمند نهادسازی هستیم. باید ستاد دیپلماسی علمی در یک فضای مناسب مانند وزارت علوم، راه اندازی شود.
دکتر نصیری بر استفاده از ظرفیت دانشمندان ایرانی خارج از کشور تاکید کرد و افزود: یکی از پارامتر‌ها و عناصر مهم دیپلماسی علمی، تردد دانشجویان و دانشمندان است؛ موانعی در این بخش وجود دارد که تابعیت دانشمندان و ایرانیان خارج از کشور از آنجمله است. 75 هزارعضو هیأت علمی در داخل کشور و قریب به همین تعداد نیز در خارج از کشور داریم؛ باید از این ظرفیت استفاده کنیم. باید موانع این تردد در وزارت امورخارجه رفع شود.
رئیس دانشگاه شهید بهشتی در بخش پایانی سخنان خود با توجه ویژه به مبحث ژئوپولتیک علمی تاکید و تصریح کرد: کشور ما در حوزه‌های دانشی مزیت‌های ویژه‌ای دارد به عنوان مثال در رشته تخصصی اینجانب می توان به رصدخانه ملی اشاره کرد؛ رصدخانه ملی ایران که ۲۰ سال مکان یابی و راه اندازی آن به طول کشید در طول و عرض جغرافیایی خاصی قرار دارد که دنیا به اطلاعات آن نیاز دارد. در این رصدخانه اطلاعاتی گردآوری می‌شود که در هیچ جای دنیا نمی‌توان گرفت.
دیپلماسی علم زیرساخت اصلی همه حوزه‌های دیپلماسی است
دکتر جمیله علم الهدی، رئیس پژوهشکده مطالعات بنیادین علم و فناوری دانشگاه شهید بهشتی به ماموریت های این پژوهشکده اشاره کرد و گفت: در پژوهشکده مطالعات بنیادین علم و فناوری، مطالعات نظری به سیاستگذاری متصل می‌شود. طی سال های اخیر در این پژوهشکده بر روی موضع دیپلماسی علم کار شده است. از موقعیت دولت جدید استفاده شد تا بتوانیم با حمایت وزرای محترم به ساختارهای جدید دست پیدا کرد.
دکتر علم الهدی ادامه داد: کشورهای توسعه یافته به خصوص اروپا و آمریکا دوبار تحریم کردند بار اول خودشان را از خزانه علمی و فرهنگی عظیمی که در کشورهایی مثل ایران وجود دارد محروم کردند و بار دوم ما را تحریم کردند؛ تحریم ما بیشتر تحریم علم است. از سویی ما زیرساختهای لازم برای ارتباط جدی با جهان را نداریم در حالیکه که در چهل سال گذشته ظرفیت ها را در این حوزه توسعه دادیم.
رئیس پژوهشکده مطالعات بنیادین علم و فناوری، دیپلماسی علم را زیرساخت اصلی برای همه حوزه‌های دیپلماسی دانست و افزود: رشد وپیشرفت رشته‌های مختلف به ویژه در دانشگاه‌های جامع کشور این اجازه را به ما می دهد که در موضوع‌های متنوع فعالیت‌های وزارت امور خارجه بتوانیم نقش آفرینی نماییم. اگر هر سفیر جمهوری اسلامی ایران پیش از عزیمت به محل ماموریت خود طی نشست با روسای دانشگاه‌های برتر با ظرفیت‌ها و توان علمی کشور بیش از پیش آشنا شود، بی تردید در معرفی توان و تعامل علمی موفق‌تر عمل خواهیم کرد.
کارگروه علمی فناوری تشکیل شود
دکتر خیاطیان، رئیس مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری با بررسی اهمیت دیپلماسی علمی گفت: دپیلماسی علمی از چند بُعد برای مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری اهمیت دارد؛ یک جنبه آن از بعد گفتمان دولت اهمیت دارد که مبتنی بر مردمی بودن و عدالت محوری است.
عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: دیپلماسی علمی از این بعد که نخبگان جامعه به عنوان یکی از مظاهر مردمی بودن هستند و می توانند ارتباط و تعامل با کشورها برقرار کنند قابل تحلیل و بررسی است و از این منظر که می‌تواند جلوه مردمی بودن را نشان دهد برای ما اهمیت دارد.
رئیس مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری بااشاره به اهمیت دیپلماسی علمی تاکید کرد: دیپلماسی علم به طور خاص موضوع راهبردی است و زیربنایی برای سایر دپیلماسی‌هاست. و نخبگان کشورها که با آن در تعامل هستند می توانند زمینه سایر تعاملات بین‌المللی کشور را فراهم کنند. بنیاد دپیلماسی علمی بر نخبگان بوده و یکی از وظایف ما در مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری تعامل با نخبگان است.
وی با بررسی و تحلیل چالش های دیپلماسی علمی خاطرنشان شد: در پیش نشست هایی که برگزار شد چالش‌هایی احصا شد، عدم استفاده از ظرفیت و اجرایی سازی؛ نگاه دستگاهی و جزیره‌ای به دیپلماسی علمی و فن‌آوری در کشور و وجود قوانین بازدارنده در جابجایی و پذیرش محققان، دانشجویان و استادان از مهم ترین چالش‌ها هستند.
دکتر خیاطیان، اجرایی سازی سند جامع روابط علمی بین المللی تعاملات علمی با محوریت نیازهای علمی و فناورانه داخلی و توانمندی خارجی؛ تشکیل کارگروه علمی فناوری؛ بازنگری و تسهیل مقررات در جابه جایی و پذیرش محققان، دانشجویان و استادان و تسهیل مقررات اقامت موقت برای دانشجویان و استادان خارجی در ایران را راهکارایی برای حل چالش ها عنوان کرد.
در دیپلماسی علم و فناوری کشور موانع قانونی جدی وجود دارد
دکترطهرانچی، رئیس دانشگاه آزاد در سخنانی گفت: امروز بیش از هر موقعی علم و سیاست باهم درگیرند؛ مسئله اول کشور موضوع هسته ای است و این نشان از اثرگذاری علم بر سیاست دارد.
وی با آسیب‌شناسی نظام علمی کشور گفت: در نظام علمی به مقام پانزدهم جهان رسیدیم اما قدر این فرصت را ندانستیم و در دیپلماسی علم و فناوری از فرصت‌ها بهره کافی نبردیم. در دیپلماسی علم و فناوری کشور موانع 
قانونی جدی وجود دارد؛ قوانین موجود پشتیبانی کننده نیستند. از ظرفیت ۳ میلیونی دانشجوی کشور باید حداقل 300 هزار دانشجوی خارجی پذیرش شود که در این زمینه قوانین آمادگی لازم را ندارند. قوانین برای حضور دانشجوی خارجی در ایران و حضور دانشگاه‌های کشور در خارج حمایت نمی کند. برای تعاملات علمی باید سخاوتمندانه‌تر باشیم.
رئیس دانشگاه آزاد با برشمردن تجربه این دانشگاه برای حضور در جوامع علمی بین المللی خاطرنشان شد: دردانشگاه آزاد حضور در منطقه به عنوان یک کار استراتژیک به صورت جدی پیگیری می‌شود و در این حوزه اقدمات مهمی برای راه‌اندازی شعبه‌های دانشگاه آزاد در کشورهای سوریه، لبنان، امارات، افغانستان و عراق صورت گرفته است.
رئیس دانشگاه آزاد افزود: در سند پنج‌ساله دانشگاه آزاد به موضوعات توسعه تعاملات با تاکید بر کشورهای منطقه تاکید شده است؛ این بخش از سند در سه حوزه «مرجعیت علمی»، «تمدن‌آفرینی» و«الهام‌بخشی» در نظر گرفته شده است.
باید کرسی‌های خود را در مجامع علمی بین المللی حفظ کنیم
دکتر پیمان صالحی، معاون پژوهشی وزارت علوم در این نشست گفت: دیپلماسی علمی آنچنان مهم است که دو کشور آمریکا و روسیه حتی در ایام جنگ سرد هم ورور و خروج دانشمندان و ورزشکاران کشور رقیب را به کشورهای خود ممنوع نمی کردند.
معاون پژوهشی وزارت علوم با تاکید بر تلاش بیشتر برای حضور قدرتمند در مجامع علمی بین المللی مانند سرن و یونسکو گفت: باید کرسی های موجود ایران در مجامع بین المللی را حفظ کنیم و به دلیل مشکلاتی مانند عدم پرداخت حق عضویت این جایگاه‌ها را از دست ندهیم.
باید کرسی‌های خود را در مجامع علمی بین المللی حفظ کنیم
وی با تاکید بر اینکه ایران هرگز از طرف دانشمندان برای چانه‌زنی استفاده نشده است، اظهار کرد: در حال حاضر دانشمندان کشور کرسی‌های بین‌المللی را با زحمت دریافت کرده‌اند و پیشنهاد می‌شود که وزارت امور خارجه کمک کند کرسی‌های علمی را در سازمان‌های بین‌المللی کسب کنیم و ما دانشمندانی داریم که بتوانند این کرسی‌ها را اشغال کنند.
دکتر صالحی به برگزاری اولین نشست کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد برای آسیا و اقیانوسیه در ایران در ۳.۵ سال قبل اشاره کرد و گفت: در آن زمان من رئیس این کمیسیون بودم و ۵۶ کشور عضو به ایران آمدند، ولی من اجازه دریافت و ارسال ایمیل نداشتم و برای دریافت ایمیلی ۳ روز زمان برد تا اجازه لازم صادر شود.
معاون پژوهشی وزیر علوم تاکید کرد: باید برخی موانع که در زمینه دیپلماسی علمی وجود دارد برداشته شود و مسئولان به مدیران علم و فناوری کشور اعتماد داشته باشند.
دیپلماسی علمی بدون مرجعیت علمی مقدور نیست
دکتر محمدعلی زلفی گل وزیر علوم، تحقیقات و فناوری با مطرح کردن این پرسش که «بایدها، نبایدها و پیامدهای دیپلماسی علمی کدام است؟» با برشمردن بایدهای دیپلماسی علمی گفت: دیپلماسی علمی بدون توجه به رتبه‌بندی دانشگاه‌ها و بدون در نظر گرفتن استانداردها و شاخص‌های مراجع معتبر بین المللی امکان‌پذیر نیست. دیپلماسی علمی بدون مرجعیت علمی مقدور نیست، در دانشگاه ها باید شرایط را برای مرجعیت علمی فراهم کرد. در دیپلماسی علمی باید نگاه سخاوتمندانه مالی داشته باشیم و فقط به فکر گیرندگی نباشیم.
وی افزود: در بحث دیپلماسی علمی باید به تفاوت میان دانشگاه‌های کشور، منطقه جغرافیایی و مزیت‌های هر دانشگاه توجه شود. ظرفیت و توان بالایی در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی برای فعالیت در زمینه دیپلماسی علمی وجود دارد و هشتاد هزار عضو هیأت علمی وزارت علوم و ۸۰۰ هزار دانشجوی تحصیلات تکمیلی می‌توانند نقش مهمی در دیپلماسی علمی ایفا کنند.
دکتر زلفی‌گل با برشمردن «نبایدهای حوزه دیپلماسی علمی» گفت: بحث دوتابعیتی ها در عرصه علمی یک محدودیت است. دانشجوی خارجی را نباید به مثابه کیف پول دید. در عرصه علمی نباید خصاصت به خرج داد. دانشمندان را نباید محدود به مرزهای جغرافیایی کرد. امنیتی نگاه کردن به عرصه دیپلماسی علم در شان دانشمندان نیست.
وزیر علوم بر ضرورت افزایش حضور ایران در مجامع علمی بین المللی، کرسی‌های بین المللی و دسترسی به پایگاه‌های اطلاعات علمی تاکید کرد و گفت: حق عضویت ها در مجامع علمی را چندین سال است پرداخت نکرده‌ایم نباید اجازه دهیم که دسترسی به پایگاه های علمی قطع شود تا به استخر دانش بشری مرتبط باشیم.
وزیر علوم، در پایان سخنان خود رشد علم و فناوری، افزایش قدرت نرم؛ توسعه امنیت پایدار و کاهش هزینه های پیشرفت را پیامدهای دیپلماسی علمی کشور عنوان کرد.
سه هزار دانشجوی ایرانی به کشور بازگشتند
دکتر سورنا ستاری، معاون علمی و فناوری رییس‌جمهوری با اشاره به نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در توسعه دیپلماسی علم و فناوری گفت: محوریت اصلی توسعه همکاری‌های فناورانه، شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق هستند و به عنوان یک اولویت ویژه، گسترش این نوع همکاری با سایر کشورها را در دستور کار قرار داده‌ایم.
رئیس بنیاد ملی نخبگان، با اشاره به گام‌ها در خصوص فعالیت معاونت علمی و فناوری در زمینه دیپلماسی علمی و فناوری گفت: ما از ابتدای فعالیت مان در معاونت علمی روی بازگشت محققان کار کرده ایم؛ تا الان سه هزار نفر از دانشجویان مقیم کشورهای خارجی که ۴۵۰ نفر از این تعداد در دانشگاه‌های برتر دنیا درس خوانده اند به کشور بازگشته اند.
دکتر ستاری با اشاره به فعالیت‌های معاونت علمی در حوزه دیپلماسی علم و فناوری گفت: ما توانستیم ارتباطات خوب فناورانه ای را با روسیه و چین فراهم کنیم تا بتوانیم بیش از گذشته محصولات فناورانه شرکت‌های دانش بنیان را به مرحله صادرات برسانیم.
وی با بیان اینکه همچنین ۶۰ الی ۷۰ پروژه فناورانه با چین در حال اجراست، گفت: در موضوع دیپلماسی علمی و فناوری چه بخواهیم چه نخواهیم دانش بنیان‌ها تاثیرگذارند، مخصوصاً این شرکت‌ها و فناوری‌های آنها از بحث‌های جدی کشور محسوب می‌شود و می‌تواند همه چیز را متحول کند.
معاون علمی و فناوری رییس‌جمهوری، با اشاره به راه اندازی خانه‌های نوآوری و صادرات فناوری ایران‌ساخت را برای افزایش صادرات محصولات دانش‌بنیان ایران‌ساخت در کشورهای مختلف گفت: این خانه‌ها، در کشورهای کنیا، روسیه، سوریه، ترکیه و غیره راه اندازی شده است و در حال حاضر بیش از ۷۰ شرکت خلاق در خانه نوآوری و صادرات فناوری ایران‌ساخت مستقر در کنیا فعالیت می‌کنند؛ بسیاری از محصولات و تجهیزات ساخته شده دست متخصصان در این خانه به معرض نمایش گذاشته شده است.
معاون علمی و فناوری رئیس جمهوری با بیان اینکه قرار است دو بیمارستان را به یکی از این خانه‌های نوآوری که تجهیزات آن ساخته دست فعالان شرکت‌های دانش بنیان کشورمان است ببریم، گفت: در آفریقا ظرفیت بکر و وسیعی برای شرکت‌های دانش‌بنیان و خلاق و محصولات ایران‌ساخت وجود دارد و توجه کمتری به این حوزه صورت گرفته است.
معاون علمی و فناوری رییس جمهوری با اشاره به یکی از چالش‌ها در زمینه دیپلماسی علمی و فناوری گفت: کشور ما مهاجرپذیر نیست و باید به این موضوع توجه ویژه ای شود زیرا بسیاری از متخصصان که خواستار فعالیت در کشور ما هستند برای دریافت مجوزهایشان باید دوندگی کنند.
دستیار علم و فناوری از بین دانشگاهیان در وزارت خارجه منصوب خواهد شد
دکتر حسین امیرعبداللهیان، وزیر امورخارجه با ابراز خرسندی از حمایت‌های جدی مسئولان کشور از جامعه دانشگاهی گفت: جامعه دانشگاهی در دوره حاضر حامیان قوی دارد؛ رئیس جمهور بر استفاده از ظرفیت دانشگاهیان تاکید ویژه دارد.
وزیر امور خارجه با اشاره به چالش‌های موجود در مسیر دیپلماسی علمی گفت: یکی از چالش‌ها، جذب نخبگان ما در خارج از کشور است. پروپوزالی به دولت ارائه شده تا شرایط دو تابعیتی ها تسهیل شود و این بحث به 
صورت جدی دنبال می‌شود که چگونه می توان مسیر را برای ایرانیان دو تابعیتی تسهیل کرد.
وی ادامه داد: یکی از مصوبات شورای عالی ایرانیان خارج از کشور که اولین جلسه آن بعد از ۸ سال و نیم، اواخر سال گذشته برگزار شد، این است که بتوانیم تا پایان سال ۱۴۰۱ «قانون جامع حمایت از ایرانیان خارج از کشور» را به تصویب مجلس برسانیم.
دکتر امیرعبداللهیان، با آسیب شناسی فقدان ارتباط قوی بین دانشگاه و فارغ‌التحصیلان، گفت: دانشجو پس از فارغ التحصیلی دیگر از دسترس خارج می شود و ارتباط قوی با دانشگاه محل تحصیلش ندارد. باید راهکارهایی برای ایجاد تعامل قوی اندیشیده شود و این به موضوع بازگشت ایرانیان خارج از کشور کمک خواهد کرد.
وی ادامه داد: دانشجویان بورسیه درصد بسیار کمی از دانشجویان ایرانی خارج از کشور را شامل می‌شود؛ عمده دانشجویان ما در خارج از کشور به صورت آزاد تحصیل می‌کنند. ما خیلی نمی‌توانیم به آنها کمک کنیم. زمانی ارزی به آنها داده می‌شد که خود همین ارز یک انگیزه و چسبندگی برای آنها ایجاد می‌کرد. ما در قانون حمایت از ایرانیان خارج از کشور این بخش‌ها را هم در نظر داریم.
وزیر امور خارجه با برشمردن عوامل موثر در جذب دانشجویان خارجی گفت: طی سال های گذشته برخی دانشگا ها پردیس‌هایی را در کیش راه‌اندازی کردند اما باید به این نکته توجه داشت حضور در پایتخت و داشتن ارتباط با مراکز علمی برای دانشجویان خارجی جذاب‌تر از حضور در جزیره ای چون کیش است؛ این موضوع مهم برای جذب دانشجویان خارجی باید مد نظر قرار بگیرد.
دکتر امیرعبداللهیان ادامه داد: دانشگاه‌های برتر ما در کشورهای خارجی به ویژه در کشورهای حوزه مقاومت مشتری دارند. کشورهای حوزه مقاومت درخواست وجود شعبه از دانشگاه‌های برتر ایران در کشورهای خود دارند. لذا بهتر است با این دقت نظر و رویکرد این موضوع را دنبال کرد.
وزیر امور خارجه در پایان تاکید کرد: ما متعهد می‌شویم ساز و کاری را در وزارت امور خارجه ایجاد کنیم که سفارتخانه‌های ما از اساتیدی که به دلایل مختلف علمی به خارج از کشور می‌روند، حمایت و پشتیبانی لازم را به عمل بیاورند. در وزارت امور خارجه یک دستیار علم و فناوری از بین دانشگاهیان قرار خواهیم داد تا بتواند حلقه وصلی بین وزارت امور خارجه و دانشگاه باشد.
اصلاح قوانین و مقررات ضروری است
دکتر عین اللهی، وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بر تعامل سازنده با کشورهای دیگر تاکید کرد و گفت: 
هدف باید رسیدن به مرجعیت علمی با حفظ هویت ایرانی و اسلامی باشد.
وزیر بهداشت، رسیدن به مرجعیت علمی را دست یافتنی دانست و گفت: برای تشدید حضور در مجامع بین المللی باید سازوکارهای حمایتی در دولت تعریف و تبیین شود. نخستین قدم، دسترسی به منابع است. دانشگاه های ما ارتباط ضعیفی با دانشگاه های بزرگ دنیا دارند، در این حوزه نیاز به میانبر داریم. اصلاح قوانین و مقررات ضروری است.
واردات فناوری باید هوشمندانه باشد، ورود هر فناوری نیاز نیست. دیپلماسی علمی باید ترویج یابد و وارد دانشگاه ها شود. ما باید زبان دیپلماسی بین المللی را یاد بگیریم.
در بخشی از این نشست روسای دانشگاه های تهران، علوم پزشکی تهران، علوم پزشکی شهید بهشتی، علامه طباطبائی، فردوسی مشهد، صنعتی شریف و رئیس پژوهشکده گیاهان ومواد اولیه دارویی دانشگاه شهید بهشتی دیدگاه‌های خود را در خصوص دیپلماسی علمی مطرح کردند.