گزارش نشست روز جهانی پیشگیری از تاثیرات مخرب جنگ و منازعات مسلحانه بر محیط زیست

نشست روز جهانی «پیشگیری از تاثیرات مخرب جنگ و منازعات مسلحانه بر محیط زیست» با مشارکت "مرکز صلح و محیط‌ زیست" و "کرسی حقوق بشر، صلح و دموکراسی یونسکو در دانشگاه شهید بهشتی" و همکاری موزه صلح تهران، انجمن علوم سیاسی ایران و انجمن علمی مطالعات صلح ایران 15 آبان 1402 در دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد.

دکتر هومان لیاقتی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی و مدیرعامل مرکز صلح و محیط زیست در آغاز این نشست با اشاره به تاریخچه اعلام ششم نوامبر به عنوان روزی که از سوی سازمان ملل برای پرداختن به آثار جنگ بر محیط زیست مشخص شده است، آن را یکی از فعالیت‌های این مرکز طی سال‌های اخیر معرفی کرد.

وی با اشاره به اهتمام دکتر معصومه ابتکار برای اجتماعی شدن موضوع محیط زیست در کشور، از تلاش‌های وی برای فرهنگ‌سازی با تاسیس مرکز غیردولتی صلح و محیط زیست تقدیر کرد.

دکتر لیاقتی با تشکر از همکاران این نشست در سال جاری و به خصوص کرسی حقوق بشر، صلح و دموکراسی به ریاست دکتر حسین میرمحمدصادقی که چندین سال است برگزاری این رویداد را مورد توجه قرار داده اند، تشکر کرد. وی همچنین به طور خاص از حمایت دکتر محمود رضا آقامیری رییس دانشگاه شهید بهشتی در برگزاری این نشست تخصصی برای بررسی آثار مخاصمات بر زیست کره و ضرورت های ترویج فرهنگ صلح، سپاسگزاری کرد.

هر چه تسلیحات پیشرفته‌تر، اثرات منفی جنگ بر محیط‌های طبیعی گسترده‌تر

خیرمقدم این نشست را دکتر بهروز ابطحی، قائم مقام ریاست و مدیر همکاری‌های علمی بین‌المللی دانشگاه شهید بهشتی بیان کرده و گفت: متاسفانه در هنگامه جنگ‌ها شرایطی پیش می‌آید که جان انسان‌ها و محیط‌زیست در درجه دوم قرار می‌گیرد.

وی اظهار داشت: فقط یک اتفاق مثبت گاه در جنگ‌ها به نفع محیط‌زیست رخ می‌دهد که به خاطر درگیر شدن همگان در جنگ، برخی مناطق طبیعی از دست‌اندازی توسعه بی‌رویه در امان می‌مانند؛ مانند منطقه هویزه و هورالعظیم در جنوب ایران که پس از جنگ دچار آسیب‌ها و عوارض منفی بیشتر ناشی از توسعه شد.

دکتر ابطحی گفت: هر چه تسلیحات پیشرفته‌تر شود، اثرات منفی جنگ بر محیط‌های طبیعی افزون‌تر و گسترده‌تر می‌شود.

وی به آلودگی‌های ناشی از گازهای گلخانه ای اشاره کرد که به خاطر آتش‌سوزی های وسیع در جنگ‌های اخیر و گازهای سمی متصاعده طی دوران معاصر قابل توجه بوده است. همچنین آلودگی خاک به خاطر استفاده از فلزات سنگین در تسلیحات نظامی را سبب مخاطره‌آمیز شدن استفاده از آن برای کشاورزی دانست.

مدیر همکاری‌های علمی بین‌المللی دانشگاه شهید بهشتی سخن خود را با این سئوال خاتمه داد که آیا همانگونه که بعد از چند ماه از آغاز جنگ روسیه و اوکراین، تحقیقات برای بررسی آثار درگیری‌ها بر طبیعت منطقه شروع شد، در مورد غزه نیز این اتفاق رخ خواهد داد و استانداردهای دوگانه اجازه می‌دهد آثار حجم عظیم بمباران‌ها بر محیط زندگی ساکنین غزه هم بررسی شود؟

حق بر محیط‌زیست سالم، مصداقی از حقوق شهروندی است

دکتر حسین میرمحمدصادقی، حقوقدان و رئیس کرسی حقوق بشر، صلح و دموکراسی یونسکو در دانشگاه شهید بهشتی در این نشست، سخنانش را با اشاره به تبصره 2 ماده 688 قانون تعزیرات آغاز کرده و گفت: در این تبصره تعریف موسعی از آلودگی محیط‌زیست ارایه شده و شامل هر چیزی می‌شود که به عنوان آلودگی به هوا، آب و خاک و سایر پدیده‌های مهم حیاتی اضافه شود و بر حال انسان، سایر موجودات زنده، گیاهان و حتی ابنیه تاثیر منفی بگذارد.

این حقوقدان افزود: حق بر محیط‌زیست سالم، مصداقی از حقوق شهروندی است که طبعا با توسعه پایدار در ارتباط کامل است و بسیاری از حقوق دیگر هم از این حق نشات می‌گیرد؛ مثل حق بر حیات یا حق داشتن زندگی سالم. بنابراین حق بر محیط‌زیست مصداقی از حقوق همبستگی است و حتی اگر خودش به عنوان یک حق مستقل مطرح نبود، به دلیل این ارتباط تنگاتنگ با سایر حقوق بشر، نیازمند توجه خاص است.

دکتر میرمحمد صادقی با اشاره به اصل 50 قانون اساسی (در جمهوری اسلامی ایران، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشد داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می گردد. از این رو فعالیت‌های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است) گفت: در اصل 45 قانون اساسی نیز برخی از عناصر محیط زیست مانند جنگل‌ها و کوه‌ها و رودخانه‌ها و مراتع را از مصادیق و جزو انفال و ثروت عمومی معرفی شده‌اند.

وی افزود: ایران جزو 60 کشوری است که به محیط‌زیست و لزوم حفظ آن در قانون اساسی خود تاکید داشته و این امر وظیفه مضاعفی را برای دست اندرکاران ایجاد می‌کند. در قوانین مختلف ما هم احکام کیفری راجع به آلوده‌کردن محیط‌زیست آمده است که به یکی از آنها اشاره کردم و قوانین خاصی هم مثل قانون حفاظت و بهسازی محیط‌زیست، نحوه جلوگیری از آلودگی هوا، شکار و صید و قانون حفاظت و بهره‌برداری از منابع آبی و... برای محیط‌زیست کشور داریم.

دکتر میرمحمدصادقی درباره قوانین موجود در سطح بین‌المللی، گفت: هم حقوق‌بشر زیست‌محیطی و هم حقوق‌بشردوستانه زیست‌محیطی وجود دارد، که دومی مربوط به مخاصمات مسلحانه بوده و شاخص‌ترین سند آن پروتکل اول الحاقی به کنوانسیون‌های ژنو است که درسالهای  1949 و 1977 تصویب شده‌اند. در بند 3 ماده 35 در مورد ممنوعیت به کارگیری ابزار جنگی مضر به محیط‌زیست سخن گفته و ماده 55 پروتکل، به حمایت از محیط‌زیست طبیعی هنگام درگیری‌ها اشاره دارد.

اساسنامه دادگاه کیفری بین المللی  ICCنیز که در شهر لاهه برای رسیدگی به جنایات جنگی تشکیل شده و 20 سال است که فعالیت می‌کند، تخریب محیط‌زیست را براساس ماده 8، جنایت جنگی دانسته است.

دکتر امیرسعید کریمی، معاون دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو در ایران با اشاره به تاریخچه روز جهانی «پیشگیری از تاثیرات مخرب جنگ و منازعات مسلحانه بر محیط زیست»، گفت: سازمان ملل متحد از سال 2001 میلادی، روز ششم نوامبر مصادف با 15 آبان ماه را برای پرداختن به این مهم تعیین و اعلام کرد.

وی افزود: جنگ همیشه خانمانسوز و محنت‌زاست و این معاهدات با هدف حفاظت از محیط‌زیست در زمان جنگ از طریق ممنوعیت به کارگیری سلاح‌هایی با آثار تخریبی شدید بر محیط‌زیست است، ولی هنوز وجود ضمانت‌های اجرایی کافی و الزام‌آور احساس می‌شود. در این روزهای سیاه تاریخ بشری که کشتار ددمنشانه انسان‌های بی‌گناه در غزه دل آزادگان را به درد آورده، این روز فرصتی برای جلب افکار عمومی به منظور توجه به آثار زیانبار جنگ است.

دکتر کریمی کلام خود را با این جمله پایان داد که: به امید پیروزی واقعی؛ نه در جنگ، که بر جنگ.

در این نشست، دکتر معصومه ابتکار، موسس و رئیس هیئت مدیره مرکز صلح و محیط‌زیست با اشاره به موضوع روز جهانی پیشگیری از تاثیرات مخرب جنگ و منازعات مسلحانه بر محیط‌زیست، گفت: 19 سال است که ششم نوامبر مورد اهتمام مرکز صلح و محیط‌زیست قرار گرفته و به عنوان یک نهاد مدنی تلاش کرده با حضور صاحبنظران ملی و بین‌المللی به این مسئله مهم بپردازد.

وی با تشکر از همکاری دانشگاه شهید بهشتی و کرسی حقوق بشر، صلح و دموکراسی یونسکو به ریاست دکتر میرمحمد صادقی، همچنین دکتر لیاقتی و سایر همکاران برگزاری این رویداد، گفت: همواره از اهمیت و ضرورت صلح برای پیشرفت پایدار بشر صحبت شده، ولی متاسفانه صحبت‌ها باعث نشده سایه جنگ از سر جهان برداشته شود. هر چه هم می‌گذرد با پیشرفت‌های تکنولوژی در زمینه سلاح‌های جنگی، بر تخریب و آسیب انسان‌ها و طبیعت از جنگ‌ها افزوده می‌شود.

رئیس اسبق سازمان حفاظت محیط‌زیست افزود: این آسیب‌ها تا سال‌ها باقی می‌ماند و فاجعه‌ای نیست که با اتمام جنگ از بین برود. چنانچه در خانه‌های ایرانیان با وجود فاصله زمانی چند دهه‌ای، هنوز گویی جنگ ادامه دارد. جانبازان شیمیایی، نخاعی و غیره و خانواده‌هایشان همچنان درگیر عوارض جنگ هستند؛ هر جنگی در هر کجای دنیا اینگونه است. طبیعت نیز جنگ را فراموش نمی‌کند و با گذشت سال‌ها همچنان از تبعات درگیری‌های مسلحانه رنج می‌برد.

معصومه ابتکار اظهار داشت: ابرقدرت‌ها و به طور نمونه امریکا به‌رغم همه شعارهایی که می‌دهد، 240 سال عمر کرده ولی فقط 16 سال درگیر نوعی از جنگ نبوده است؛ جنگ‌هایی که آثار فاجعه‌بار آن را حتی در دورادور کشورمان شاهد هستیم. همینطور روسیه و جنگی که با اوکراین آغاز کرد؛ برای مردم و طبیعت اوکراین قطعا تا سال ها عوارض فراوان دارد.

وی افزود: وقتی فجایع انسانی در حد اتفاقات بی‌سابقه‌ای که در غزه رخ می‌دهد، عظیم است و وحشتناک تر از آن شاهد سکوت و بی‌عملی قدرت‌هایی هستیم که می‌توانند مانع این فجایع شوند و نمی‌شوند، دیگر مشخص است که چه بر سر طبیعت می‌آید، و نیز بر سر معاهدات و کنوانسیون‌های بین‌الملل که قاعدتا باید نظمی را در جهان برقرار کنند. تا الان حدود ده هزار غیرنظامی در غزه کشته شده‌اند که چهار هزار نفر آنها کودک بوده‌اند. غیرقابل تصور است که چنین اتفاقی در قرن بیست و یکم با این همه ادعا و پیشرفت های علمی و فرهنگی رخ دهد. قاعدتا بشر باید پیشرفت کرده باشد، قاعدتا بشر باید از چنین اقدامات وحشیانه‌ای فاصله گرفت باشد، قاعدتا از تجربه هیروشیما باید به جایی رسیده باشیم که دیگر شاهد چنین اتفاقاتی نباشیم، ولی طی یک ماه اخیر معادل 2 بمب اتمی که در هیروشیما به کار گرفته شد، بر نوار غزه باریده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس گفت: آنچه این انفجارها برای غزه دارد فراتر از طبیعت تا دهه‌ها بر مردمش باقی خواهد ماند. مردمی که همین الان هم دسترسی به آب سالم ندارند و اسراییل تنها منبع آب باقیمانده غزه را نیز عمدا هدف قرار داد. بدون شک آنچه رژیم صهیونیستی اینک در غزه انجام می دهد، جنگ با یک گروه یا یک تشکیلات نظامی نیست، جنگ با مردم و به خصوص با کودکان غزه است.

وی تاکید کرد: تبعات این جنگ بلند مدت است و اگر چه با خشمی که ایجاد کرده سبب تحولاتی در دنیا شده، اما سکوت و عدم توانایی سازمان‌هایی مثل سازمان ملل و دستگاه‌های مرتبط آن درجلوگیری از چنین اقداماتی و اینکه حتی قطعنامه ای برای صلح را برنمی تابن، فاجعه بزرگی به حساب می‌آید.     

بخش دوم نشست به پنل تخصصی با مدیریت دکتر لیلا فلاحتی اختصاص داشت.

در این بخش دکتر عبدالامیر نبوی، استاد دانشگاه تهران و عضو هیئت مدیره انجمن علوم سیاسی ایران به تشریح ریشه‌های تاریخی مخاصمات مسلحانه و درس‌هایی که برای ما دارد، پرداخت و تاکید کرد که مسئولیت‌های حکمرانی باید امکان‌های شهروندی را توسعه دهد که صلح طلبی از مهم‌ترین آنهاست.

نماینده انجمن علوم سیاسی ایران اظهار داشت: بخاطر داشته باشیم حکمرانان فقط در قبال تعداد انسان‌های کشته شده مسئول نیستند، بلکه در مورد تعداد آرزوهای بر باد رفته نیز مسئولند.

دکتر زهیر حسن صراف، استاد ایمونولوژی دانشگاه تربیت مدرس در این بخش براساس گزارش های بین المللی منتشره از تاثیرات استفاده از گازهای شیمیایی و اورانیوم تضعیف شده (DU) در جنگ‌ها سخن گفت و از گلوله‌های آلوده به این نوع اورانیوم در مخاصمات مسلحانه توسط آمریکا در افغانستان و عراق یاد کرد.

وی با اظهار نگرانی از اینکهDU  از طریق گرد و غبارهای منطقه قابل انتقال بوده و سبب شیوع سرطان‌های مرتبط با خون و بیماری های نادر و بدخیم می‌شود، خواستار پیگیری اجرای معاهدات بین‌المللی برای عدم استفاده از سلاح‌های شیمیایی و غیرمتعارف شد.

دکتر ماندانا تیشه‌یار، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس هیئت مدیره انجمن علمی مطالعات صلح ایران، سخنان خود را به محیط‌زیست در اسطوره‌های ایرانی با تاکید بر شاهنامه اختصاص داد.

نماینده انجمن علمی مطالعات صلح ایران، به ریشه‌های زمین‌دوستی و بوم‌دوستی ذاتی ایرانیان و اسطوره‌های ایرانی پرداخت و دادگری یا ظلم را با اشاره به ابیات مربوطه در شاهنامه مرتبط با تاثیرات مثبت یا منفی بر محیط‌زیست دانست.

دکتر بهزاد رضوی فرد، حقوقدان و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه به عنوان آخرین سخنران این رویداد، از منظر حقوقی نکات مهمی از جمله جرم انگاری تخریب محیط‌زیست به عنوان جنایت جنگی را مطرح کرد و ضمن انتقاد از اینکه حق وتو کشورهای متخاصم معمولا مانع از شکل‌گیری روندهای اثربخش در پیاده‌سازی این قوانین می‌شود، بر ضرورت اقداماتی در حوزه پیشگیری از جنایات و تخریب محیط زیست تاکید کرد.

این استاد دانشگاه، نقش دولت و جامعه مدنی برای پیشگیری از جرایم زیست‌محیطی و توجه به محیط‌زیست پسامخاصمات به ویژه در دوره عدالت انتقالی بسیار با اهمیت توصیف کرد.